Yetim kelimesi sözlüklerde ergenlik çağına gelmeden babası ölen kız veya erkek çocuğu olarak tanımlanmaktadır.

Câhiliye döneminde bakımsızlık, boşama kolaylığı, savaşlar, kadına değer vermeme ve ölüm gibi nedenlerle dul ve yetimlerin sayısı çok fazla idi. Anne ve babanın ölmesi halinde yetimleri gözetmek seyyidlerin, yani kabile reislerinin görevlerinden biriydi. Kabileler arasında sık sık savaşlar meydana geldiği için, vesayet altına giren yetim kızların sayısı fazlaydı. Bir velînin velayeti altında on-on beş kadar yetim kız bulunduğu olurdu. Yetimler kendilerini müdafaadan aciz oldukları için, büyük vârisler onların haklarına riayet etmez, onlara bir şey vermezlerdi.

Yetimler vâris olamadıkları için genellikle önemli bir mal varlığına sahip olamazlardı. Teamüle göre bir kimse, velayeti altındaki yetim kızın üzerine maşlahını atarsa, örfen bu hareket, “bu kız benimdir” anlamına gelirdi. Bu durumda kızın velîsinden başka bir kimse onu nikâhlamaya asla talip olamazdı. Velî, şayet yetim kız hoşuna giderse, kendisi nikâhlardı. Bu takdirde kızın emsali arasındaki teamüle göre takdir ve tayin edilen mehiri vermezdi. Bununla birlikte, kızcağızın veraset gereği sahip olduğu malını kendi malıyla birlikte idare eder ve o maldan kendisi istifade ederdi. Yetime ise bir şey vermezdi. Kız hoşuna gitmezse veya dulu nikâh etmek istemezse, başkasıyla evlenmesine de engel olurdu. Nikâhlamadığını başkasına vermediği gibi, malına bir an önce vâris olabilmek için türlü işkencelerle ağır işlerde kullanırdı. Yukarıda görüldüğü üzere yetimlere câhiliye toplumunda uygulanan kötü muameleler, bir sosyal problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sebeple, hem Kur’an-ı Kerim’de hem de Hz. Peygamberin (s.a.s.) hadislerinde, o dönemdeki diğer problemlere olduğu gibi bu hususa da genişçe yer verildiği ve üzerinde önemle durulduğu görülmektedir. Nitekim Kur’an’da ve hadislerde, yetimlere uygulanan kötü muamelelere yerilmiş ve yetimler ve onların hakları korunarak himaye altına alınmıştır. Kur’an-ı Kerim’de ve Hz. Peygamberin hadislerinde, yetimlerle ilgili karşılaşılabilecek her durum için esaslar gösterilmiş; müminlerin bu konuda yapmaları ve kaçınmaları gereken davranışlar geniş bir çerçevede ortaya konmuştur.

İslam’da yetimlerle ilgili olarak; onlara iyilik yapmak (Bakara, 2/83, 177, 220; Nisâ, 4/36, 127), ikramda bulunmak (Fecr, 89/17), kollayıp gözetmek (Nisâ, 427), âdil davranmak (Nisâ, 4/3, 127), yedirip içirmek (İnsan, 76/8; Beled, 90/15-16), infakta bulunmak (Bakara, 2/215), horlayıp incitmemek ( Duhâ, 93/9; Mâ’ûn, 107/1-2) emredilmektedir.

İslam yetim mallarının korunmasına çok büyük önem vermiş; yetim malı yiyenleri çok ağır bir dille eleştirmiş, yetim malı yiyenlerin hem bu dünyada hem de ahirette çok büyük hüsrana uğrayacaklarını bildirmiştir: “Haksızlıkla yetim malı yiyenler, karınlarına ancak ateş doldurmuş olurlar. Onlar, çılgın bir ateşe gireceklerdir.” (Nisâ, 4/10). Bir hadis-i şerifte de “yetim malı yemek” yedi büyük günahtan biri sayılmıştır.( Buhârî, Vesâyâ, 23, Hudûd, 44; Müslim, İman, 145; Nesâî, Vesâyâ, 12; Ebû Davud, Vesâyâ,10)

“Rüşd çağına erişinceye kadar, yetimin malına, sadece en iyi tutumla yaklaşın.”(En’âm, 6/152) ve “Haksız yere yetim malı yiyenler, karınlarına ancak ateş doldurmuş olurlar. Onlar, çılgın bir ateşe gireceklerdir.” (Nisâ, 4/10) ayetlerinin nâzil olması üzerine Müslümanlar yetimlerin mallarından el çektiler. Onların mallarını yemek bir tarafa, yetimlerin mallarının kendi mallarına karışmamasına dikkat etmeye başladılar. Öyle ki, yetimin önünden artan yemeği yemekten bile çekiniyorlardı. Evlerinde yetim bulunanlar onun yiyeceğini ve içeceğini ayırdılar. Onlara ayrı bir ev tahsis ettiler. Bu durum, mallarını korumaktan/çalıştırmaktan aciz olan yetimlerin de aleyhine olduğu gibi yetim hâmilerine de güç geliyordu. Bazı sahabeler, Allah Resûlüne gelerek şunları söyledi: “Ya Resûlallah, hepimiz yetimleri oturtacak ayrı bir eve, onlara ayrı yiyecek ve içecek verecek güce sahip değiliz.” İşte bu yanlış anlamayı bertaraf edip konuya açıklık getirmek maksadıyla şu ayet-i kerime nazil oldu: “Sana yetimler hakkında soruyorlar. De ki: ‘Onları iyi yetiştirmek daha hayırlıdır.’ Eğer onlarla birlikte yaşarsanız, bilin ki onlar sizin kardeşlerinizdir. Allah, işleri bozanla düzelteni bilir.” (Bakara, 2/220; Yazır, 2: 68) Bu ayet, “yetim malına yaklaşmamak, el sürmemek” talimatını getiren nassların “kötü niyetlileri; işleri düzeltmek değil bozmak olanları” hedef aldığını, iyi niyetli olanların bundan çekinmeleri için herhangi bir sebep bulunmadığını bildirmiş, kendilerine emanet edilen yetimlerin, onların hem kendilerini iyileştirmek (onları koruyup kollamak, maddî-manevî her türlü ihtiyaçlarını karşılamak, eğitim-öğretimleriyle yakından ilgilenmek, hayırlı bir insan olarak büyüyüp yetişmelerini sağlamak vs.), hem de mallarını iyileştirmek (mallarını korumak, çalıştırarak, kiraya vererek vs. gelirinin/kazancının artmasını sağlamak, zamanı gelince şahitler huzurunda yetimin malını en güzel şekilde kendisine teslim etmek vs) için gayret sarf etmeleri gerektiği hatırlatılarak, “çekinmede aşırılığı” tasvip etmemiştir.

İslam’ın yetimlere ne kadar büyük önem verdiğini, şu örnek çok iyi ortaya koymaktadır: Ensârdan Evs b. Sâbit ölünce, geride bir dul hanım ve üç yetim kız bırakır. Ölen kişinin hiç oğlu yoktur. Amcası oğulları, onun malının tamamını alırlar. Dul kadına ve yetim üç kıza bir şey vermezler. Kadın, durumu Allah Resûlüne şikâyet eder ve Allah Resûlü onlara adam gönderir. Vârisler, malın kendilerine ait olduğunu söylerler. Çünkü câhiliye Arap âdetine göre, mirasa yalnız ölen kimsenin erkek akrabası vâris olurdu. Bu olay üzerine şu âyet-i kerîme nazil olur: “Anne babanın ve yakınların bıraktıklarından erkeklere bir pay vardır. Anne babanın ve yakınların bıraktıklarından kadınlara da bir pay vardır.”(Nisâ, 4/7) Bu âyet üzerine Allah Resûlü, hemen onlara haber gönderip, Allah’ın kadınlara da mirastan pay ayırdığını bildirir.

Yetim malını yememek kadar onu korumak ve başkalarının yemesine engel olmak da önemlidir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de bazı ayet-i kerimeler özellikle yetim malının korunmasına yönelik vurgular taşımaktadır: “Rüşdüne erişinceye kadar yetimin malına ancak en güzel şekilde yaklaşın.” (En’âm, 6/152; Ayrıca bkn: Nisâ, 4/2, 6; İsrâ, 17/34)) Şüphesiz meşruiyet içinde bütün insanların malları dokunulmaz olmakla birlikte, zayıf ve korumasız olmalarından dolayı yetimlerin malları daha çok saldırı veya istismara açık olduğu için, ayette bu hususta özellikle titiz olunması gerektiğine dikkat çekilmiştir. Ayrıca yetimin malına bütünüyle ilgisiz kalmak, bu malın zaman içinde ticarî değerinin kaybolmasına veya en azından bir artış sağlamamasına yol açacağından, bu malla ilgilenmeye izin verilmiş, hatta “en iyi ve en güzel” kaydından anlaşıldığı kadarıyla ilgilenmek; ticaret yapıp, kiraya verip vs. gelirinin/kazancının artmasını sağlamak zımnen teşvik edilmiştir. Zira en iyi ve en güzeli yapmak faziletin gereğidir.

Velîler (veya vâsiler) kusurları sebebiyle velayetleri/vesayetleri kaldırılmadığı sürece, malı teslim zamanına kadar yetim çocuğun mallarını kullanabilirler: Velî, fakir olduğu takdirde, işini yürütmesinin bedeli olarak, yetimin malından yiyebilir/harcayabilir. Bu da maruf (makûl) ölçüde ve israfa varmaksızın olmalıdır. Velî zengin olduğu takdirde, böyle bir hakkı yoktur. Ancak zengin velî, ihtiyaç durumunda, sadece yetecek kadar alabilir. Durumu düzeldiğinde geri ödemesi gerekir. (Yazır 2: 462) Nitekim bir kişi, Allah Resûlüne (s.a.s.) gelerek: “Ya Resûlullah! Ben fakirim, hiçbir şeyim yok, üstelik bir de yetimim var” deyince, Allah Resûlü, o kimseye şöyle buyurdu: “Yetimin malından ye! Ancak bunu yaparken ne israfa kaç, ne aceleci ol, ne de yetimin malını kendine mal et.” (Ebû Dâvud, Vesâyâ, 8; Nesâî, Vesâyâ, 11)

Yetim malını yemeye, gasp etmeye, yetimin iyi/değerli malını kendi kötü/değersiz malı ile değiştirmeye kalkışan; kendi malına iyi bakan, kazancını artıran buna mukabil yetimin malına hor ve kötü bakan, âtıl bırakan velî, görev ve yetkisini kötüye kullanmış, emanete hıyanet etmiş olmaktadır. Nitekim ilgili bir âyette de: “Yetimlere mallarını verin, temizi pis olanla (helali haramla) değişmeyin. Onların mallarını kendi mallarınıza katarak yemeyin. Çünkü bu, büyük bir günahtır.” (Nisâ, 4/2) buyrularak yetim malını haksız yere yemenin, gasp etmenin haram olduğu; velînin kendi malının helal olduğu, dolayısıyla temizi (iyiyi), pis (kötü) olanla değiştirmenin helali bırakıp haramı, hakkı olmayan şeyi almak ve yemek olduğu bildirilmiştir.

Kur’an-ı Kerim’de “Rabbin, Seni yetim bulup barındırmadı mı?” (Duhâ, 93/6) buyrularak bizzat Hz. Peygamberin yetim olarak büyüdüğü vurgulanmakta, Allah’ın O’nu yetim iken himaye edip koruyup kolladığı belirtilmekte; Hz Peygambere yetimlere iyi davranması, şefkat ve merhamet göstermesi, onların hak ve hukukuna saygı ve özen göstermesi emredilmektedir.

Şefkat Peygamberinin yetimlerle ilgilenmesi ve onların haklarıyla ilgili düzenlemelerde bulunmaya başlaması peygamberliğinin ilk yıllarıyla başlar. Habeşistan’a giden muhâcirlerin başkanı Câfer b. Ebû Tâlib, Necâşî’nin huzurunda İslâm’ı ve Müslümanları savunmak maksadıyla yaptığı konuşmada “Cahiliye döneminde kuvvetlilerin zayıfları ezdiğini” söylemiş, Allah Resûlünün ise zayıfların yanında yer alarak onları himaye edip haklarına sahip çıktığını; Resûlullahın “yetim malını yemeyi yasakladığını”, O’nun yetimleri koruyup gözettiğini, onların hak ve hukukunu koruduğunu; Resûlullahın, kendilerine de zayıfların ve yetimlerin hak ve hukukunu koruyup gözetmeleri hususunda tavsiyelerde bulunduğunu bildirmiştir.

Yetimlerin Hâmisi Hz. Peygamberin yetimlere karşı tutumunun en güzel örneğini ünlü sahâbi Enes b. Mâlik(r.a.)’e olan davranışlarında görmekteyiz.

Hz. Peygamber, yetim olan Enes b. Mâlik’i himayesine almış, Hz. Enes’in tâlim ve terbiyesiyle çok yakından ilgilenmiştir.

Hz. Enes, Resûlullaha on yıl hizmet ettiğini, O’nun kendisine daima şefkatle ve merhametle davrandığını, Resûlullahtan bir defa bile azar işitmediğini (Buhârî, Edeb, 39, Savm, 53, Menâkıb, 23; Müslim, Fezâil, 52, 82; Tirmizî, Birr, 69); bir hatası yüzünden kendisini ikaz edecek olan hanımlarına, Resûlullahın “Bırakın çocuğu!” dediğini söylemiştir.(Buhârî, Vesâyâ, 25; Ebû Davud, Edeb, 1; Müslim, Fedail, 54)

Şefkat Peygamberi, içinde yetim barındıran ve yetime iyi davranılan, onların her türlü ihtiyacının karşılandığı eve/kişilere büyük önem vermiş ve şeref atfetmiş; bu konuda şunları söylemiştir: “Müslümanlar içinde en hayırlı ev, kendisine iyi davranılan yetimin bulunduğu evdir. En kötü ev de, kendisine kötülük yapılan yetimin bulunduğu evdir.” (İbni Mâce, Edeb, 6) Yine bir hadiste: “Ben ve yetime iyi davranan kimse (baş parmağını ve orta parmağını birleştirerek) cennette şöyle yan yanayız” buyurmuştur. (Buhârî, Edeb, 24; Talâk,14, 25; Müslim, Zühd, 42; Ebû Davud, Edeb, 131; Tirmizî, Birr, 14)

Allah Resûlü, yetimle ilgilenmenin dinî, sosyal ve ahlakî bir görev olduğunu, onları korumasına alıp iyi davranan, bakımı ve eğitimiyle yakından ilgilenen, ihtiyaçlarını gideren kimselerin ahirette büyük mükâfata erişeceğini bildirmiştir. Nitekim konuyla ilgili hadislerde de şöyle buyrulmaktadır: “Kim Allah rızası için bir yetimin başını okşarsa, elinin dokunduğu her saç sayısınca iyilik yazılır. Kim, yanında bulunan yetim erkek veya kız çocuğuna iyi davranırsa, Ben ve o kimse (baş parmağını ve orta parmağını birleştirerek) cennette şu ikisi gibi kardeşiz.” (Ahmet b. Hanbel, 5: 250)

“Beni hakla gönderen Allah’a yemin olsun ki, yetime merhamet edene, ona yumuşak konuşana, onun yetimliğine ve zayıflığına acıyana ve Allah’ın kendisine lütfettiği imkânlar sayesinde komşusuna tepeden bakmayana, Allah kıyamet gününde azap etmez.” (Ahmet b. Hanbel 2: 263, 387)

“Kim, Müslümanların arasında bulunan bir yetimi alarak yedirmek, içirmek üzere evine götürürse, affedilmeyecek bir günah(şirk) işlemediği takdirde, Yüce Allah o kimseyi mutlaka cennetine koyacaktır.” (Tirmizî, Birr, 14)

“Kim üç yetimi himaye ederse, gecesini namazla, gündüzünü oruçla geçirmiş, Allah yolunda cihad etmiş gibi olur. Ben ve o kimse (baş parmağını ve orta parmağını birleştirerek) cennette şu ikisi gibi kardeşiz.” (İbni Mâce, Edeb, 6)

Hz. Peygamber, huzuruna gelerek kalbinin katılığından yakınan bir adama, şunu tavsiye etmiştir: “Kalbinin yumuşamasını istiyorsan, yoksulu doyur ve yetimin başını okşa.” (Ahmet b. Hanbel, 2: 263, 383, 387)

Şefkat Peygamberi, yetim haklarının korunmasına da çok büyük önem vermiş, bu hususta “Sizi şu iki zayıf kimsenin, yetimin ve kadının haklarını çiğnemekten şiddetle sakındırırım” (İbni Mâce, Edeb, 6) buyurarak bu konudaki titizliğini ortaya koymuş; yetim malını koruyacak durumda olmayanların bu işi üstlenmemelerini, yetim malının velâyetini üzerine almamalarını tavsiye etmiştir. Resûlullah, bu hususla ilgili olarak Ebû Zer el-Gıfârî’ye kendisini zayıf gördüğünü belirterek, ona yetim malının velâyetini üzerine almamasını tembihlemiştir.(Ebû Davud, Vesâyâ, 4; Nesâî, Vesâyâ, 10)

Hz. Peygamber döneminde devletin de yetimleri korumaya büyük önem verdiğini görmekteyiz: Avn b. Ebû Cühayfe, babasından şu sözü nakleder: “Bize Peygamberin bir zekât memuru geldi. Zekâtı zenginlerimizden alıp fakirlerimize verdi. Ben yetim bir çocuktum, bana da bir deve verdi.” (Tirmizî, Zekât, 21)

Yetimlerin Hâmisi Hz. Muhammed, şehitlerin geride bıraktıkları yetim çocuklarıyla da çok yakından ilgilenmiş, onlara çok büyük şefkat ve merhamet göstermiş; onların her türlü ihtiyacını karşılamıştır.

Beşîr b. Akrebe adlı sahâbi anlatıyor: “Babam Akrebe, Uhud Savaşı’nda şehit düşünce ağlayarak Resûlullahın yanına gittim. Resûlullah, bana “Ey sevgili yavrucak! Ağlama, ben baban olsam, Aişe de annen olsa istemez misin?” diye sorunca ben de: “Elbette ki isterim ya Resûlullah!” dedim. Bunun üzerine Resûlullah, benim başımı okşadı. (Şu anda) saçlarım ağardığı halde Resûlullahın başımı okşadığı yerler hâlâ siyah kalmıştır. (Buhârî, et-Tarih’ul-Kebir, 2: 78)

Peygamberimiz, Mûte savaşında şehit düşen Câfer b. Ebû Tâlib’in (r.a.) şehit olduğunu duyunca hemen onun evine koşmuş, mübarek gözyaşları içinde Câfer’in yetim çocuklarını bağrına basıp koklamış; yas tutmaları nedeniyle Câfer’in ailesine yemek yapılmasını emretmiştir. (Tirmizî, Cenâiz, 21; Ebû Davud, Cenâiz, 30)

Peygamberimizin, daha sonraları da bu aileyle çok yakından ilgilendiğini görmekteyiz. Abdullah b. Câfer (r.a.), Resûlullahın kendileriyle çok yakından ilgilendiğini şu tatlı hatırasıyla anlatmaktadır: Bir gün sokakta oynuyordum. Resûlullah, beni görünce oradakilere “Abdullah’ı deveme bindiriniz” dedi, oradakiler de beni deveye bindirdiler. Daha sonra Resûlullah, benim başımı okşamaya başladı ve her okşamasında: “Ey Allahım! Câfer’in evlatlarına Sen sahip çık” diye dua etti. (Ahmet b. Hanbel, 1: 205)

Sonuç olarak şunları söyleyebiliriz ki, câhiliye döneminde yetimlerin hem kendilerinin hem de mallarının korunmasına önem verilmemiş, her türlü haksızlığa uğramışlardır. İslam ise, toplumda sosyal bir yara olan yetimler konusuna çok büyük önem vermiş, yetimlerin hak ve hukukunu gözeterek problemlerini çözüme kavuşturmuştur. Bizzat Resûlullahın kendisi, yetimlerle çok yakından ilgilenmiş, onlara son derece müşfik ve merhametli davranmış; onların her türlü ihtiyacını karşılamış, toplum içindeki durumlarının daha iyi bir seviyeye gelmesi için birtakım düzenlemelerde bulunmuş; Ashabına da yetimler hususunda çok önemli tavsiyelerde bulunmuştur.

Müslüman olarak bizlere düşen görev, himayemizdeki veya çevremizdeki yetimlerle çok yakından ilgilenip onlara iyi davranmalı, her türlü ihtiyaçlarını karşılamalı; hak ve hukukunu her zaman koruyup gözetmeliyiz.

Bibliyografya

• Ayverdi, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, C. 1-3, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 2006.

• Canan, İbrahim, “Enes b. Mâlik”, DİA., C. 11, TDV. Yay., İstanbul 1995.

• Çakan, İ. Lütfü, “Beşîr b. Akrebe”, DİA., C. 6. TDV. Yay., İst. 1992.

• Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, 11. basım, İz Yay., İstanbul 1996.

• Eren, Hamza vdğr, Türkçe Sözlük, C. 1-2, TDK. Yay., Ankara 1988.

• Fayda, Mustafa, “Câhiliye”, DİA., C. 7, TDV. Yay., İstanbul 1993.

• Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi, çev. Salih Tuğ, C. 1-2, İrfan Yay., İst., 1990.

• İbni Hanbel, Ahmet (241/855), Müsned, Çağrı Yay., İstanbul 1982.

• Komisyon, Kur’an Yolu-Tefsir-Meâl, C. 1-5, 2. basım, DİB. Yay., Ankara 2006.

• Sarıçam, İbrahim, Hz. Muhammed (s.a.s.) ve Evrensel Mesajı, DİB. Yay., 4. basım, Ankara 2005.

• Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, C. 1-9, Çelik-Şûra Yay., İstanbul 1993.